exhibent; laudatur autem eorum artifex, quòd tam accurata fabricârit, quia non neceffariò, fed liberè ipsa fabricavit. Eâdemque ratione, magis profectò nobis tribuendum eft, quòd verum amplectamur, cùm 5 ample&timur, quia voluntariè id agimus, quàm fi non poffemus non ampleci.

Quòd autem in errores incidamus, defectus quidem eft in noftrâ actione five in ufu libertatis, fed non in noftrâ naturâ, utpote quæ eadem eft, cùm non rectè, 10 quàm cùm re&è judicamus. Et quamvis tantam Deus perfpicacitatem intellectui noftro dare potuisset, ut nunquam falleremur, nullo tamen jure hoc ab ipfo poffumus exigere. Nec, quemadmodum inter nos homines, fi quis habeat poteftatem aliquod malum impe15 diendi, nec tamen impediat, ipfum dicimus effe ejus causam : ita etiam, quia Deus potuiffet efficere ut nunquam falleremur, ideò errorum noftrorum caufa eft putandus. Poteftas enim, quam homines habent uni in alios, ad hoc eft inftituta, ut ipfâ utantur ad illos à malis revocandos; ea autem, quam Deus habet in omnes, eft quàm maximè abfoluta & libera : ideòque fummas quidem ipfi debemus gratias, pro bonis quæ nobis largitus eft; fed nullo jure queri poffumus, quòd non omnia largitus fit, quæ agnofcimus largiri potuiffe.

25

Quòd autem fit in noftrâ voluntate libertas, & multis ad arbitrium vel affentiri vel non affentiri poffimus, adeò manifeftum eft, ut inter primas & maximè communes notiones, quæ nobis funt innatæ, fit recenfendum. Patuitque hoc maximè paulò antèa, cùm de om30 nibus dubitare ftudentes, eò ufque fumus progreffi, a. Art. v et art. vi, p. 6 ci-avant.

XXXVIII.

Effe defe&um in noftrâ actione, non in noftrâ naturâ, quòd erremus; & fæpe fubditorum culpas aliis dominis, nunquam autem Deo tribui polje.

XXXIX. Libertatem arbitrii effe per fe notam.

XL.

Certum etiam omnia

nata.

XLI.

Quomodo arbitrii no

tri libertas & Dei præordinatio fimul concilientur.

ut fingeremus aliquem potentiffimum noftræ originis authorem modis omnibus nos fallere conari; nihilominus enim hanc in nobis libertatem effe experiebamur, ut poffemus ab iis credendis abftinere, quæ non planè certa erant & explora ta. Nec ulla magis per se nota & perfpe&ta effe poffunt, quàm quæ tunc temporis non dubia videbantur.

5

15

Sed quia jam Deum agnofcentes, tam immenfam in effe à Deo præordi- eo poteftatem effe percipimus, ut nefas effe putemus exiftimare, aliquid unquam à nobis fieri poffe, quod 10 non antè ab ipfo fuerit præordinatum : facilè poffumus nos ipfos magnis difficultatibus intricare, fi hanc Dei præordinationem cum arbitrii noftri libertate conciliare, atque utramque fimul comprehendere conemur. Illis verò nos expediemus, fi recordemur mentem noftram effe finitam; Dei autem potentiam, per quam non tantùm omnia, quæ funt aut effe poffunt, ab æterno præfcivit, fed etiam voluit ac præordinavit, effe infinitam: ideòque hanc quidem à nobis fatis attingi, ut clarè & diftinctè percipiamus ipfam in Deo 20 effe; non autem fatis comprehendi, ut videamus quo pacto liberas hominum actiones indeterminatas relinquat; libertatis autem & indifferentiæ, quæ in nobis eft, nos ita confcios effe, ut nihil fit quod evidentiùs & perfectiùs comprehendamus. Abfurdum enim effet, 25 propterea quòd non comprehendimus unam rem, quam fcimus ex naturâ fuâ nobis effe debere incomprehenfibilem, de aliâ dubitare, quam intimè comprehendimus, atque apud nosmet ipfos experimur.

XLII.

Quomodo, quamvis no

Jam verò, cùm fciamus errores omnes noftros à volimus falli, fallamur luntate pendere, mirum videri poteft, quòd unquam

30

fallamur, quia nemo eft qui velit falli. Sed longè aliud eft velle falli, quàm velle affentiri iis, in quibus contingit errorem reperiri. Et quamvis revera nullus fit, qui expreffè velit falli, vix tamen ullus eft, qui non 5 fæpe velit iis affentiri, in quibus error ipfo inscio continetur. Quin & ipfa veritatis affequendæ cupiditas perfæpe efficit, ut ii qui non rectè fciunt quâ ratione fit affequenda, de iis quæ non percipiunt judicium ferant, atque idcirco ut errent.

10

Certum autem eft, nihil nos unquam falfum pro vero admiffuros, fi tantùm iis affenfum præbeamus quæ clarè & diftinctè percipiemus. Certum, inquam, quia, cùm Deus non fit fallax, facultas percipiendi quam nobis dedit, non poteft tendere in falfum; ut neque etiam 15 facultas affentiendi, cùm tantùm ad ea quæ clarè percipiuntur fe extendit. Et quamvis hoc nullâ ratione probaretur, ita omnium animis à naturâ impreffum eft, ut quoties aliquid clarè percipimus, ei fponte affentiamur, & nullo modo poffimus dubitare quin fit verum.

20

Certum etiam eft, cùm affentimur alicui rationi quam non percipimus, vel nos falli, vel cafu tantùm incidere in veritatem, atque ita nescire nos non falli. Sed fanè rarò contingit, ut affentiantur iis, quæ advertimus à nobis non effe percepta: quia lumen naturæ 25 nobis dicat, nunquam nifi de re cognitâ effe judicandum. In hoc autem frequentiffimè erramus, quòd multa putemus à nobis olim fuiffe percepta, iifque, memoriæ mandatis, tanquam omnino perceptis affentiamur, quæ tamen revera nunquam percepimus.

30

Quin & permulti homines nihil planè in totâ vitâ percipiunt fatis rectè, ad certum de eo judicium feren

*

tamen per noftram voluntatem.

XLIII.

Nos nunquam falli, cùm folis clarè & difindè perceptis affentimur.

XLIV.

Nos femper malè judicare, cùm affentimur non clarè perceptis, etfi cafu incidamus in veritatem; idque ex eo contingere, quòd fupponamus ea fuiffe antea fatis à nobis perfpe&a.

XLV. Quid fit perceptio clara, quid diftin&a.

dum. Etenim ad perceptionem, cui certum & indubi-
tatum judicium poffit inniti, non modò requiritur ut
fit clara, fed etiam ut fit distincta. Claram voco illam,
quæ menti attendenti præfens & aperta eft : ficut ea
clarè à nobis videri dicimus, quæ, oculo intuenti
præfentia, fatis fortiter & apertè illum movent. Diftin-
&am autem illam, quæ, cùm clara fit, ab omnibus aliis
ita fejuncta eft & præcifa, ut nihil planè aliud, quàm
quod clarum eft, in se contineat.

5

10

Ita, dum quis magnum aliquem fentit dolorem, cla-
riffima quidem in eo eft ifta perceptio doloris, fed non
semper est distincta; vulgò enim homines illam con-
fundunt cum obfcuro fuo judicio de naturâ ejus, quod
putant effe in parte dolente fimile fenfui doloris, quem
folum clarè percipiunt. Atque ita poteft effe clara per- 15
ceptio, quæ non fit diftincta; non autem ulla diftin&ta,
nifi fit clara.

20

Et quidem in primâ ætate mens ita corpori fuit im-
merfa, ut quamvis multa clarè, nihil tamen unquam
diftin&tè perceperit; cùmque tunc nihilominus de
multis judicârit, hinc multa haufimus præjudicia, quæ
à plerifque nunquam poftea deponuntur. Ut autem nos
iis poffimus liberare, fummatim hîc enumerabo fim-
plices omnes notiones, ex quibus cogitationes noftræ
componuntur; & quid in unâquâque fit clarum, quid- 25
que obscurum, five in quo poffimus falli, distinguam.

Quæcunque fub perceptionem noftram cadunt, vel
tanquam res, rerumve affectiones quafdam, confidera-
mus; vel tanquam æternas veritates, nullam existen-
tiam extra cogitationem noftram habentes. Ex iis quæ 30
tanquam res confideramus, maximè generalia funt

fubftantia, duratio, ordo, numerus, & fi quæ alia funt ejufmodi, quæ ad omnia | genera rerum fe extendunt. Non autem plura quàm duo fumma genera rerum agnofco: unum eft rerum intellectualium, five cogita5 tivarum, hoc eft, ad mentem five ad fubftantiam cogitantem pertinentium; aliud rerum materialium, five quæ pertinent ad fubftantiam extenfam, hoc eft, ad corpus. Perceptio, volitio, omnefque modi tam percipiendi quàm volendi, ad fubftantiam cogitantem referuntur; ad extenfam autem, magnitudo, five ipfamet extenfio in longum, latum & profundum, figura, motus, fitus, partium ipfarum divifibilitas, & talia. Sed & alia quædam in nobis experimur, quæ nec ad folam mentem, nec etiam ad folum corpus referri debent, 15 quæque, ut infrà fuo loco oftendetur, ab ar&tâ & intimâ mentis noftræ cum corpore unione proficifcuntur : nempe appetitus famis, fitis, &c.; itemque, commotiones, five animi pathemata, quæ non in folâ cogitatione confiftunt, ut commotio ad iram, ad hila20 ritatem, ad triftitiam, ad amorem, &c.; ac denique fenfus omnes, ut doloris, titillationis, lucis & colorum, fonorum, odorum, faporum, caloris, duritiei, aliarumque tactilium qualitatum.

Atque hæc omnia tanquam res, vel rerum qualitates 25 feu modos, confideramus. Cùm autem agnofcimus fieri non poffe, ut ex nihilo aliquid fiat, tunc propofitio hæc : Ex nihilo nihil fit, non tanquam res aliqua exiftens, neque etiam ut rei modus confideratur, fed ut veritas quædam æterna, quæ in mente noftrâ fedem 30 habet, vocaturque communis notio, five axioma.

a. Pars IV, art. CLXXXIX, CXCX et cxcxI.

XLIX.

Eternas veritates non poffe ita numerari, fed nec effe opus.