eco debbono destare nella mente di Dante; ma quando sono mosse non da altro che dall'amore del vero, tutte vanno ugualmente rispettate. Questa libertà filosofica, questa tolleranza per tutte le opinioni oneste, a noi parrà una stranezza in un secolo, che sogliamo rappresentarci come tutto unito e concorde in una sola fede e in un sol pensiero. Ma niente è più falso di codesta rappresentazione. Abbiamo visto come siano vivaci le diverse correnti filosofiche nel secolo XIII, e come l'una all'altra muovano guerra senza quartiere. Dante anch'esso prende il suo posto di combattimento; ma, come tutte le grandi anime, sa fare onore ai suoi avversari. Se mai egli potesse levare il capo dal suo sepolcro, nel sentire che oggi a tanto lume di scienza taluni per imporre un dato modo di filosofare, non temono di condannare un uomo del valore e della pietà di un Rosmini, solo perchè da questo modo dissente, egli farebbe tonare di novo la sua voce possente per cacciare in inferno non il condannato, bensì gli improvvidi provocatori dell'ingiusta condanna.

* Hote

I PETRI COMESTORIS Historia scolastica; v. MIGNE, Patrol. lat., t. CXCVIII, c. 1054: « Imperatoriae maiestatis est in palatio habere tres mansiones: auditorium vel consistorium in quo iura decernit; coenaculum, in quo cibaria distribuit; thalamum in quo quiescit. Ad hunc modum imperator noster, qui imperat ventis et mari.... mundum hunc habet pro auditorio.... animam iusti habet pro thalamo.... sacram scripturam habet pro coenaculo.... Coenaculi huius tres sunt partes, fundamentum, paries, tectum. Historia fundamentum est, cuius tres sunt species: annalis, kalendaria, ephimera. Allegoria paries superinnitens, quae per factum aliud factum figurat. Tropologia, domi culmini superpositum, quae per id quod factum est quid a nobis sit faciendum indicit ». Cfr. Sermo XXX in festo S. Augustini. (MIGNE, op. cit., c. 1788). « Litterae superficies arida quidem et esanguis videtur, sed puteus altus est. Eruderemus ipsum et fortasse inveniemus aquam vivam et suavem ad bibendum » . Sermo XXXI in eodem festo, c. 1792: << In pretaxata vero parabola [Prov. XXV] de moderato edulio mellis inventi moraliter nos instruit ad moderatas inquisitiones sacrae scripturae, ut aliquid residuum sit in ea, quod in igne comburatur, ne supra vires conantes ardua deficiemus scru

tantes in scrutinio. Verumtamen praeter moralem sub eadem parabola iacet sensus mysticus, tanquam duo nuclei sub eodem cortice commanentes ».

2 << Nec libri Aristotelis de naturali philosophia nec commenta legantur Parisiis publice vel secreto, et hoc sub pena excomunicationis inhibemus. V. Decreta magistri de Corbolio Senonensis archiepiscopi, Parisiensis episcopi atque aliorum episcoporum Parisiis congregatorum super hereticis comburendis et super libris Aristotelis aliorumque »; ripubblicati in CHATELAIN-DENIFLE, Chartul. univ. Paris., tom. I, p. 70.

3 La lettera di Gregorio IX del 13 aprile 1231, è ripubblicata nel Chartul. citato, tom. I, p. 136-138: « ad haec iubemus........ libris illis naturalibus, qui in concilio provinciali ex certa causa prohibiti fuere, Parisius non utantur, quousque examinati fuerint et ab omni errorum suspitione purgati ». L'esame fu deferito con lettera papale del 23 aprile dello stesso anno « Magistro Guillelmo archidiacono Belvacensi, Simoni de Albeis Ambianensi, Stephano de Pruvino Remensi canonicis». «Que ibi, scrive il papa, erronea seu scandali vel offendiculi legentibus inveneritis illativa, penitus resecetis, ut que sunt suspecta remotis, incunctanter ac inoffense in reliquis studeatur»: op. cit., tom. I, p. 144.

4 Di questa lettera abbiamo ora un'edizione più corretta nel cit. Chartularium, tom. I, p. 451. Eccola: « Relatio nimis implacida nuper turbavit auditum, amaricavit et animum, quod Parisius, ubi fons vivus sapientie salutaris habundanter huc usque scaturiit, suos rivos limpidissimos fidem patefacientes catholicam usque ad terminos orbis terrae diffundens, quidam errores in preiudicium eiusdem fidei de novo pullulasse dicuntur. Volumus itaque tibique auctoritate presentium districte precipiendo mandamus quatinus diligenter facias inspici vel

inquiri a quibus personis et in quibus locis errores huiusmodi dicti sunt sive scripti, et que didiceris sive inveneris conscripta, fideliter nobis per tuum nuncium transmittere quam citius non omittas. Dat. Viterbii, XV Kal. Febr., anno primo [18 gennaio 1277] ».

5 E. DI BISOGNO, S. Bonaventura e Dante, Studî. Milano, 1899. Cfr. Analecta Bollandiana, tom. XX, fasc. 1, p. 72.

6 HUGONIS S. VICTORIS, De Sacramentis, lib. I, pars X, cap. XXI (MIGNE, op. cit., tom. CLXXVI, c. 329): « Et ipsa anima, quasi in medio quodam erat, habebat extra se mundum, intra se Deum, et acceperat oculum, quo extra se mundum videret et ea quae in mundo erant, et hic erat oculus carnis; alium oculum acceperat, quo seipsam videret et ea quae in ipsa erant, hic est oculus rationalis; alium rursum oculum acceperat, quo intra se Deum videret et ea quae in Deo erant, et hic est oculus contemplationis. Hos igitur oculos, quamdiu anima apertos et revelatos habebat, clare videbat et recte discernebat; postquam autem tenebrae peccati in illam intraverunt, oculus quidem contemplationis extinctus est, ut nihil videret; oculus autem rationis lippus effectus, ut dubie videret; solus ille oculus, qui extinctus non fuit, in sua claritate permansit, qui quamdiu lumen habet clarum, iudicium dubium non habet.... Homo ergo, quia oculum carnis habet, mundum videre potest et ea quae in mundo sunt. Item quia oculum rationis ex parte habet, animum similiter ex parte videt et ea quae in animo sunt. Quia vero oculum contemplationis non habet, Deum et quae in Deo sunt videre non valet. Fides ergo necessaria est, qua creduntur quae non videntur, ut subsistant in nobis per fidem, quae nondum praesentia nobis sunt per speciem ».

7 RICHARDI S. VICTORIS, Beniamin maior, lib. I, cap. 3 (MIGNE, op. cit., tom. CXCVI, c. 63): « Cogitatio serpit, me

ditatio incedit et ut multum currit, contemplatio autem omnia circumvolat, et cum voluerit se in summis librat.... ». Ibid., c. 61: « Cogitatio semper vago motu de uno ad aliud transit, meditatio circa unum aliquid perseveranter intendit, contemplatio sub uno visionis radio ad innumera se diffundit ». Ibid., cap. 6, pag. 70: «Sex autem sunt contemplationum genera a se et inter se omnino divisa. Primum est in imaginatione et secundum solam imaginationem. Secundum est in imaginatione et secundum rationem. Tertium est in ratione secundum imaginationem. Quartum est in ratione et secundum rationem. Quintum est supra se, non praeter rationem. Sextum supra rationem et videtur esse praeter rationem ».

8 S. BONAVENTURAE, Itinerarium mentis in Deum, I, 5, (ed. Quaracchi, V, 297, col. 2): « Secundum hunc triplicem progressum mens nostra tres habet aspectus principales. Unus est ad corporalia exteriora, secundum quem vocatur animalitas seu sensualitas; alius intra se et in se, secundum quem dicitur spiritus; tertius supra se, secundum quem dicitur mens »>. Ibid., 6: « Iuxta igitur sex gradus ascensionis in Deum, sex sunt gradus potentiarum animae, per quos ascendimus ab imis ad summa, ab exterioribus ad intima, a temporalibus conscendimus ad aeterna, scilicet sensus, imaginatio, ratio, intellectus, intelligentia et apex mentis seu synderesis scintilla». 9: « Primum gradum ascensionis collocemus in imo, ponendo istum mundum sensibilem nobis tanquam speculum per quod transeamus ad Deum opificem summum. Relucet autem creatoris summa potentia et sapientia et benevolentia in rebus creatis ». Cap. II, 2° grado: «Non solum contingit contemplari Deum per ipsa tanquam per vestigia, verum etiam in ipsis, in quantum est in eis per essentiam, potentiam et praesentiam ». E a p. 303: « Hinc est quod iam tertio loco ad nosmetipsos intrantes et quasi atrium forinsecus relinquentes.... conari debemus per speculum videre Deum ». Ibid.,