CASPAR ENS' TRANSLATION

OF LAZARILLO DE TORMES

In the introduction to Phantasio-Cratuminos sive Homo Vitreus it was said (Revue Hispanique, IV, 57 n) that Caspar Ens' connexion with Spanish literature was not limited to his rendering of Cervantes' Licenciado Vidriera. The Latin translation of Mateo Aleman's picaresque novel has long been known under the following title: Vitae Humanae Proscenium: in quo sub persona Gusmani Alfaracii virtutes & vitia; fraudes, cautiones; simplicitas, nequitia; divitiae, mendicitas; bona, mala; omnia denique quae hominibus cujuscumque aetatis aut ordinis evenire solent aut possunt, graphice & ad vivum repræsentantur. Omni aetatis et conditionis hominum tam instructioni quam delectationi dicata. Caspare Ens editore. Dantisci sumptibus Georgii Farsteri1. A preliminary engraved title-page bears the date M.D.C.LII.

But it is quite certain that this issue was not the first. So much is clear from the opening words of Forster's prefatory letter addressed per Illustri ac Generosissimo Domino, Dno Andreae Hyeronimo Paris, Capitaneo Czirscensci &c. &c. And Forster gives his patron to understand that the previous publications an already rarities:

1. Another work with a somewhat similar title is the Proscenium Vitae Humanae, siue Emblematum secularivm, ivcvndissin.a, & artificiosissima Vita Humanae & seculi huius deprauatim res, ac studia peruerssissima, versibus latinis, germanicis, gallicis & belgicis ita adumbrantium, vt instar Albi Amicorum Studiosae inprimis iuuentuti inseruire possint. Decades septem. Weltliche lustige Kunststück der jetzigen Welt Lauff fürbildende mit artlichen Lateinischen Teutschen Frantzösischen vnd Niderländischen Carminibus vnd Reymen geziert fast dienstlich zu einem zierlichen Stamm vnd Wapenbüchlein. An Tag gegeben vnd in Kupffer gestschen Durch Joan. Theodorum de Bry. Franckfurt In Verlegung Wilhelm Fitzers Im Jahr 1627.

This contains seventy-two numbered engravings, the first entitled Iudicium Extremum and the last Mors ad Virginem: these follow twenty-eight unnumbered designs in the nature of tail-pieces.

Lazarilli

historia.

Proscenium vitae humanae, ab incomparabili quondam Viro, Casparo Ens, sub persona Gusmanni, affabre representatum, maximo omnium Literatorum applausu, inde ab initio fuit exceptum : Indeque factum, ut Exemplaria pene omnia, privatis cesserint : vix uno aut altero, publicis usibus relicto. Ut vero ngeniosum hocce, solersque scriptum, ab interitu vindicarem, tipis meis recusum, publici nunc iterum juris facio. »

These early issues, rare in 1652, are not easily found now and, in fact, I have never seen them. According to Brunet (Manuel du Libraire, Paris, 1860, I, col. 158) the princeps was published in 1623 and there was at least one reprint of this before the 1652 edition appeared; but, as neither of these is within my reach, I use what must be considered as the third edition of the Latin Guzman. The seventh chapter of this work (the fact was first pointed out by Professor De Haan) is a free translation of Lazarillo de Tormes, here reproduced as a docu

ment.

Of Ens and his performances, such incomplete particulars as I could gather are given in the fourth volume of the Revue Hispanique. He may have met with the existing French, English and Italian versions, though there is nothing to shew that he did; and there seems to be no German rendering earlier than that published, with a translation of Rinconete y Cortadillo, by Niclas Ulenhart at Auspurg in 1627. Ens may very well have translated direct from the original, but his treatment of his author is so capricious that it is hard to guess, and impossible to determine, what Spanish text he used. A curious medley of disrespect and fidelity, his rendering speaks for itself. He cut out what he pleased and put in what he chose, as was his humour, and his minor modifications are numerous, irritating and amusing. Living when he did, these was a strong temptation to interpolate the story of the Ephesian Matron, and Ens succumbed to it ignominiously. Still, for all its faults, his attempt to introduce the vernacular rogue into the society of the learned has an interest of its own; and it will be found below as he gave it, with the exception that the abbreviations are expanded.

James FITZMAURICE-KELLY.

CAPUT VII

Lazarillus adolescentiæ suæ narrat historiam.

His turbis liberati, in via progredimur. Venerat ad nos interea, dum à scelestis detinemur lictoribus, homo è cujus vultu nescio quæ festiva elucebat hilaritas. rogat, ut comitem nobis

esse pateremur, ut qui eodem quò nos tenderet. annuit agaso, homo perfacilis; et pauxillum mercedis pactus, unum ex jumentis adhuc vacuum conscendere jubet. Ille tristes nos et pisce magis mutos affatus, scio, inquit, quid vobis acciderit. Et profecto vicem vestram doleo. Suadeo tamen ut quidquid ejus est quod sine ulla culpa vestra passi estis, obliviscamini. Id optimum, mihi credite, malo huic fuerit remedium. Tum ad me conversus, Quia te, ait, ô adolescens, è matris domo ac quasi sinu adhuc recentem video, non dubito quin primi hi fortunæ insultus graves admodum tibi accidant et molestissimi. Sed, meo exemplo, obfirma animum, et ad graviora quoque præpara. Ego si narrare accœpero quibus à puero jactatus sum casibus, nescio fletu magis an risu fortunam meam prosequuturi sitis. De me quidem illud verissime dici potest:

Multa tulit fecitque puer sudavit et alsit.

Sed nisi grave vobis est audire, narrabo paucis adolescentiæ mea historiam. Sic enim forte et tristitia vestræ et viæ tædium melius fallemus. Quum gratissimum id nobis fore ostendissemus, ego etiam precibus, ut id faceret, contenderem, ille sic insit.

Lazaro de Tormes mihi nomen est. quamvis plerique ut olim N. Iterum puerum, ita nunc etiam Lazarillum appellitent: non invitum gloriosuli. sane. diminutiva quippe gratiosa sunt. Pater mihi fuit Thomas Gonzales; mater Antonia, uterque à pago Tejara, qui non procul à Compluto distat, oriundus. De Tormes gentilitium nomen, more nostrorum Nobilium, mihi ipse feci. Pater namque molatrinam habuit, non propriam illam quidem, sed conductitiam, Tormi fluvio adsitam, in qua quidem ego in lucem sum editus : atque inde non sine caussa fluvii illius celebritate natales meos illustrandi occasionem sumsi. Vix sextum aetatis annum attigeram, quum ecce pater meus, vicinorum invidiâ, in crimen vocatur, quasi nimis liberali manu è farina demensum suum soleret desumere. Quod quum minus idonee purgasset, quin etiam, et

si invitus admodum, ipso suo ore esset confessus, ad remos damnatus, eisque annumeratus est de quibus dicitur: Beati qui propter justitiam patiuntur: tanto felicior, quod non multo post in celeberrimo illo ad Naupactum proelio, quo Turcarum vires maximè fuerunt attritæ, invisum spiritum reddidit. Marito orbata mater mea Complutum statim migravit, ibique conducta casula, lavando, coquendo, et similia servitia præstando Scholasticis, vitam toleravit. Domunculam nostram ventitabat inter alios Æthiops, ipso diabolo, credo (puer enim vidi) nigrior, magnatis cujusdam equiso seu stabularius. Is quam familiaris matri meæ fuerit, inde colligi potest, quod anno vertente fraterculus mihi uterinus, sed colore plane dispar, natus fuerit. Et eam familiaritatem non amor aut ulla alia res conciliaverat, quam quod is herilem penum et quæcunque alia surripere poterat, clam ad nos congerebat. Me quidem initio quum ad ipsius conspectum non fugerem tantum, sed tremerem quoque, mellitis crustulis aliisque puerilibus munusculis ita deliniverat ac mansuesecerat, ut ultro ei occurrerem, et non secus ac patri meo abblandirer. Nec noctu tantum, sed interdiu etiam ad nos commeabat, ova recentia hero suo (id enim qui apud nos faceret quærentibus respondebat) præstinaturus: quum matri meæ nulla esset gallina. Memini quum unà cum nigello illo meo fraterculo foco assiderem, cum ex improviso intervenire, et filiolo illi suo delicias facere: qui fœdo aspectu, credo, territus, hejulare, et quantum poterat, in matris sinum refugere cœpit, mormolycum adesse clamitans. Tum bonus ille sibi ipse à risu temperare non potuit, nihilque aliud eloquutus, quam, O te spurium! domo sese proripuit. Puer quidem tum eram: nihilominus quæ vidi atque audivi, sic penitus in animum infigebem, ut hodieque animo ac sensibus meis tamquam præsentia obverventur. quin etiam tum illud cogitabam: Hem, quam multi eos fugiunt, quos, licet ignotos, cognatione proxima attingunt! Sed ad vitricum meum redeo. Is quum post accuratam investigati onem, præter alia domestica furta, et pabuli partem jumentis subduxisse, et stabularia instrumento atque

utensilia, adeoque ipsas soleas equorum ungulis detractas vendidisse, eamque pecuniam ad matrem meam adportasse deprehensus esset, virgis quidem cæsus, sub pœna capitis à matris meæ domo et consuetudine abstinere jussus est; nec minus matri mea omni Laidæ (id enim Æthiopi nomen erat) etiam colloquio interdictum. Hoc deficiente cocommeatu, mater mea cauponi cuidam operam suam addixit: sicque in ejus familia utrumque, me scilicet et meum illum fraterculum, maximos inter labores atque ærurmnas educavit.

Eram ego tum id ætatis, ut hospitibus vino, pane, aliisque apportandis inservire possem. Diverterat ad nos aliquando inter alios Cæcus quidam, ostiatim cibum quærens: qui quum non Cacorum vidisset quidem, sed (ut hoc est hominum genus in noscitandis mendicantium. pæne omnibus rebus supra quam credi potest sagax) animadver- artes et ingenia tisset me valde ad quævis imperia alacrem et impigrum, matrem meam rogavit ut comitem me sibi dare non dedignaretur: filii loco habiturum me pollicitus. Non abnuit mater mea: sed quam ultro ambire debebat conditionem oblatam sibi gaudens, bono illi Cæco me de manu in manum tradidit, sollicite admodum, tamquam orphanum, cujus pater pro Christiana religione ultimum spiritum profudisset, commendatum. Sic post diem unum et alterum non sine lacrymis à matre dimissus, iter ingredior, hero meo ducatum præstans. Dum pontem transimus, taurum video lapideum, conspicuo loco collocatum. rogo quid statua hæc velit. ait ille: Aures adhibe tauri hujus ori, mi Lazarille. nescio quem mirabilem audies sonitum. Id dum ego puerili simplicitate facio, deterrimus senex caput meum tauri illius capiti ita allidit, ut pæne diruptum mihi fuerit, insuperque illudens, ait : Bliteus sane adhuc es, mi Lazarille, multaque mihi adhuc docendus. An tu nescis, Cæci famulum ipso diabolo oportere esse versutiorem? Indignabar quidem ego, lacrymis quam risui propior. Repente tamen velut è puerilitate experrectus, cogitationes altius jaciebam, boni senis apud me laudans sollertiam, ut qui omni alia ope destitutum, omnibus modis prudentiorem me reddere